27 śmierci Toby’ego Obeda
ebook: mobi (kindle), epub (ipad)

Po filmie Siostry Magdalenki oraz reportażu Justyny Kopińskiej Czy Bóg wybaczy siostrze Bernadetcie? myślałam, że już nic tak bardzo mnie nie zaboli. A jednak!

Kanada tak naprawdę nie należy do białasów. Jako pierwsi na tych ziemiach osiedlili się rdzenni mieszkańcy, do których zalicza się tzw. Pierwsze Narody (czyli Indian), Inuitów i Metysów. Jak to jednak w wielkim świecie ekspansji bywa, postanowiono ich zasymilować. Jednym z pomysłów było otwarcie szkół z internatem, które działały jeszcze w latach 70. ubiegłego stulecia. Niespełna czteroletnie – jak Toby Obed – dzieci siłą wyrywano z rodzinnych domów, by sukcesywnie, za pomocą brutalnych metod, zmieniać je kulturowo. Szkoły dla rdzennych uczniów były finansowane i nadzorowane przez państwo, a prowadzone w większości przez katolickich księży i siostry.

27 śmierci Toby’ego Obeda Joanny Gierak-Onoszko to reportaż straszniejszy niż najstraszniejsze horrory, będące przecież jedynie wytworem wyobraźni. To wszystko działo się nie tak dawno temu za sprawą instytucji, która powinna nieść ludziom nadzieję i miłosierdzie.

Niezwykle brutalna przemoc fizyczna i psychiczna, molestowanie seksualne, nieludzkie praktyki – tego wszystkiego doświadczały dzieci rdzennych mieszkańców Kanady z rąk m.in. księży i sióstr Kościoła katolickiego. Uważam, że tę pozycję powinien przeczytać każdy katolik, a zwłaszcza ten, który uparcie twierdzi, że w KK nic złego się nie dzieje. Rażenie dzieci prądem? Bicie siedmioogonowymi pejczami z ćwiekami? Gwałty pod groźbą zabicia ojca i matki? Tajemnicze zgony? Proszę bardzo! Poczytajcie, uwierzcie, nie udawajcie, że nie widzicie!

Kanada długo zamiatała sprawę pod dywan. W końcu jednak ocaleńcy, w tym Toby Obed, zaczęli głośno mówić o tym, czego doświadczali na co dzień z rąk tych, którzy rzekomo zostali wybrani przez Boga. Ciężko Wam będzie przebrnąć przez tę lekturę. Jest naszpikowana trudnymi emocjami, bólem, nieludzkim skowytem. Musicie jednak się z nią zmierzyć. Wasze odczucia to nic w porównaniu z tym, co przeżywali bohaterowie Gierak-Onoszko – jako dzieci, a potem dorośli, bo trauma zostaje z człowiekiem na zawsze.

Wiadomo, że nic nie zwróci ofiarom dzieciństwa ani nie zrekompensuje ogromnej krzywdy. Jednak postawa przedstawicieli KK w odniesieniu do tej skandalicznej sprawy wciąż – delikatnie mówiąc – pozostawia wiele do życzenia. Wstyd! Ogromny wstyd! czytaj więcej

27 Śmierci Toby’ego Obeda to książka niełatwa w odbiorze. Starsi czytelnicy być może już wcześniej z rozmaitych artykułów wiedzą o tym, jakie okrucieństwa spotykały rdzennych mieszkańców Ameryki. I nie mam tu na myśli okresu konkwisty, a później tzw. zdobywania dzikiego zachodu. Myślę o tym, co działo się już w czasach pozornie cywilizowanych, w XX wieku. Mnie to nie zaskakuje, bo wiem co działo się także i tu w Europie, a odrażającymi przykładami mogą służyć światłe i liberalne dziś demokracje zachodnie – Szwecja i Norwegia.

Jest to jednak lektura wstrząsająca. Autorka dotarła bowiem do konkretnych osób po to, by opowiedziały swoją historię. O tym jak zabierano ich przemocą od rodziców, by umieścić w szkołach z internatami. Placówki te prowadzone często przez instytucje kościelne dopuszczały się takiego okrucieństwa, że trudno nam to sobie wyobrazić. Przemoc, maltretowanie i przestępstwa seksualne na dzieciach były tam normą. Ogromna część tych szkół w Kanadzie była prowadzona przez Kościół Katolicki. Przestępstwa seksualne księży w Polsce i innych krajach europejskich są niczym w porównaniu do zbrodni popełnianych na rdzennych mieszkańcach Kanady.

27 Śmierci Toby’ego Obeda to jednak nie tylko opowieść o katach i ofiarach, o państwie, w którym ta przemoc była celowa i zorganizowana. Książka ta opowiada też o czasach współczesnych. Mówi o tym, jak dzisiejsi mieszkańcy Kanady starają się poradzić sobie z traumą przeszłości. Jak państwo kanadyjskie stara się zmierzyć z ogromem swojej instytucjonalnej winy. Choć nie ma co ukrywać, to nie tylko państwo jest winne.

TO KOŚCIÓŁ ODPOWIADA ZA ZBURZENIE FUNDAMENTÓW NASZEJ KULTURY, NASZEJ TOŻSAMOŚCI.

Religia jest naszą chorobą, rakiem, który daje obrzydliwe przerzuty, a państwo nie znajduje w sobie siły, by poddać się radykalnej operacji.

Ocena: 6/6 czytaj więcej

Cho­ciaż nie to jest nad­rzęd­nym tema­tem repor­ta­żu 27 śmier­ci Toby’ego Obe­da. Jest nim roz­gry­wa­ją­ce się przez dzie­siąt­ki lat wyna­ra­da­wia­nie pierw­szych miesz­kań­ców Kana­dy. O ile na połu­dniu Sta­nów Zjed­no­czo­nych przy­bie­ra­ło ono for­mę fizycz­ne­go uni­ce­stwia­nia indiań­skich ple­mion, o tyle pół­noc­na Kana­da wybra­ła ścież­kę Kul­tur­kamp­fu, któ­re­go naj­istot­niej­szym ele­men­tem był sys­tem szkół z inter­na­tem. W tych szko­łach dzie­ci od szó­ste­go roku życia nie tyl­ko prze­cho­dzi­ły cało­ścio­wą indok­try­na­cję (m.in. zakaz posłu­gi­wa­nia się języ­ka­mi ojczy­sty­mi, przy­mu­so­wa kate­chi­za­cja), ale też były pod­da­wa­ne prze­mo­cy, tor­tu­rom (np. z uży­ciem krze­sła elek­trycz­ne­go w szko­le im. Świę­tej Anny) i mole­sto­wa­niu sek­su­al­ne­mu.

W ten spo­sób sys­tem edu­ka­cyj­ny stał się narzę­dziem do kolo­ni­za­cji Kana­dy. Dość szyb­ko uda­ło się przejść od nie­sie­nia kagan­ka oświa­ty do wyma­zy­wa­nia naro­dów i kul­tu­ro­we­go ludo­bój­stwa.

Kościół kato­lic­ki ode­grał w tym rolę naj­waż­niej­szą, ale nie jedy­ną. Kościo­ły pro­te­stanc­kie rów­nież przy­czy­ni­ły się do krzywd Pierw­szych Naro­dów. Rzecz w tym, że tyl­ko Waty­kan jak dotąd nie prze­pro­sił. Dopie­ro kil­ka mie­się­cy temu poja­wi­ły się pierw­sze gesty zapo­wia­da­ją­ce, że Sto­li­ca Apo­stol­ska w ogó­le ma ocho­tę tych krzywd wysłu­chać. Ale praw­dzi­wych prze­pro­sin i praw­dzi­wych prób zadość­uczy­nie­nia jesz­cze nie było. Pań­stwo kana­dyj­skie spi­sa­ło się dużo lepiej, choć do ide­ału jesz­cze dale­ko.

Wojna płci

Sys­te­mo­wa pedo­fi­lia i wyma­zy­wa­nie naro­dów to nie jedy­ne płasz­czy­zny, na któ­rych roz­gry­wa się prze­moc w kana­dyj­skich szko­łach z inter­na­tem. Pozo­sta­je jesz­cze kwe­stia sto­sun­ku do cia­ła, któ­ry wśród przed­sta­wi­cie­li Pierw­szych Naro­dów (ale nie tyl­ko — tak­że u Indian północno- i połu­dnio­wo­ame­ry­kań­skich) zde­cy­do­wa­nie róż­nił się od patriar­chal­ne­go mode­lu bia­łych Euro­pej­czy­ków.

W wie­lu pier­wot­nych spo­łecz­no­ściach pano­wa­ła umo­wa, że bio­lo­gia nie deter­mi­nu­je tego, czym jest czło­wiek. (…) Wie­rzo­no, że płeć wyni­ka z kon­tek­stu, a geni­ta­lia nie okre­śla­ją tego, kim w przy­szło­ści ma być czło­wiek. Są jak kolor oczu – przy­ro­dzo­ne, ale nie deter­mi­nu­ją ludz­kie­go losu. Płeć bio­lo­gicz­na nie była więc pierw­szą cechą, jaką się iden­ty­fi­ko­wa­no, była płyn­na, umow­na i prze­chod­nia. Niko­go to nie gor­szy­ło – ludzie uwa­ża­li, że w jed­nym cie­le mogą miesz­kać dwie dusze, naprze­mien­nie docho­dzą­ce do gło­su. Tak było w cza­sach przed kon­tak­tem. Potem, zamiast zmie­nić nie­pa­su­ją­ce narzę­dzie, nie­przy­dat­ne do opi­su rze­czy­wi­sto­ści, ludzie mówią­cy po angiel­sku posta­no­wi­li zmie­nić nie­zro­zu­mia­łą dla nich rze­czy­wi­stość. Wpro­wa­dzi­li nowe porząd­ki, w tym hete­ro­pa­triar­chat. Dla ludzi o dwóch duszach nie było miej­sca, nale­ża­ło ich zatrzeć. Pod­ję­ły się tego szko­ły z inter­na­tem. To, jaki powi­nien być czło­wiek, for­ma­to­wa­no sło­wem Bożym i trzci­ną, per­swa­zją i prze­mo­cą.

Dla­te­go wła­śnie kolo­ni­za­cja Kana­dy ozna­cza­ła nie tyl­ko prze­moc na tle raso­wym i kul­tu­ro­wym, ale rów­nież zakro­jo­ną na gigan­tycz­ną ska­lę wal­kę płci. W któ­rą księ­ża i zakon­ni­ce włą­czy­ły się ze szcze­gól­ną gor­li­wo­ścią.

Szczery żal za grzechy

Jed­nym z nad­rzęd­nych tema­tów tego trud­ne­go w lek­tu­rze, bo doty­ka­ją­ce­go spraw szcze­gól­nie deli­kat­nych, repor­ta­żu jest eks­pia­cja. Przy­ję­ło się, że Kana­da z Justi­nem Tru­de­au jest kra­jem kro­czą­cym w abso­lut­nej awan­gar­dzie, jeże­li cho­dzi o zadość­uczy­nie­nie ofia­rom poprzed­nich sys­te­mów i minio­nej wła­dzy. A jed­nak dla ludów Kri, Innu­itów i innych rdzen­nch miesz­kań­ców Kana­dy nawet gesty Tru­de­au są mało wystar­cza­ją­ce. Jeden z boha­te­rów repor­ta­żu mówi: Eks­cy­tu­je­cie się modą na Kana­dę, bo patrzy­cie na nią przez kolo­ro­we skar­pet­ki nasze­go nowo­cze­sne­go pre­mie­ra. Ale praw­da mniej nada­je się do laj­ko­wa­nia. Rzecz w tym, że przez dłu­gie lata róż­ne eki­py robi­ły wie­le, by doku­men­ty poświę­co­ne tor­tu­rom i mole­sto­wa­niu w szko­łach z inter­na­tem przed świa­tem ukryć.

Może i Kana­da ma pro­blem z cał­kiem szcze­rym żalem za grze­chy, ale i tak inne pań­stwa (z kościel­nym włącz­nie) może się od niej tyl­ko uczyć. Joan­na Gierak-Onoszko pod­su­mo­wu­je to w 27 śmier­ciach Toby’ego Obe­da nastę­pu­ją­co:

Skąd wziąć siłę, by spoj­rzeć w lustro? Jak dziś mówić o bli­znach i nie­na­pra­wial­no­ści krzywd? Czy jakie­kol­wiek gesty i jakie­kol­wiek kwo­ty zma­żą tam­te winy? Czy pojed­na­nie jest uto­pią, czy twar­dym pro­ce­sem, trud­nym dla wszyst­kich stron? Choć dro­ga do nie­go jest nie­rów­na i peł­na zakrę­tów, Kana­da nie tyl­ko wyty­czy­ła szlak, ale i odwa­ży­ła się na nie­go wkro­czyć. To doświad­cze­nie nie­przy­jem­ne, ranią­ce i czę­sto nie­uda­ne – jed­nak czy ktoś w takiej spra­wie zdo­był się na wię­cej niż dzi­siej­si Kana­dyj­czy­cy?

Ocena: 5/6 czytaj więcej

Najbardziej toporny reportaż wszechczasów.

W tym roku po reportaże sięgam stosunkowo często, a w ostatnim czasie wyjątkowo głośno zrobiło się o tekście polskiej autorki 27 śmierci Toby’ego Obeda. Skoro był dostępny w katalogu Legimi, to od razu się na niego zdecydowałam. Od momentu, jak przeczytałam tę książkę minął już jakiś miesiąc, a ja nadal myślę o niej bardziej w kategoriach, że ciężko było mi ją przeczytać, niż że przedstawiała okropną historię, którą warto było poznać.

Przyznaję, że w moich wyobrażeniach Kanada zawsze była miejscem, które kojarzyło mi się ze szczęściem i uprzejmością. Co prawda historia Kanady wcale nie musi przekreślać tej uprzejmości, ale mam wrażenie, że o szczęściu już ciężko mówić, a przynajmniej u części społeczeństwa. Joanna Gierak-Onoszko spędziła w Kanadzie dwa lata, a jej reportaż zdecydowanie burzy wyobrażenia i wszelkie stereotypy dotyczące tego kraju. To opowieść o krzywdach dokonywanych na rdzennych mieszkańcach, o wywożeniu dzieci do oddalonych o setki kilometrów internatów, w których na własnej skórze poznawały czym jest prawdziwe okrucieństwo, gdzie były torturowane i gwałcone.

Mimo że ta historia jest naprawdę przerażająca, to nie potrafię do końca wyobrazić sobie skali doznanych krzywd, a jednocześnie styl autorki sprawił, że momentami po prostu się nudziłam i nie chciało mi się w to głębiej wchodzić. Nie brzmi to może zbyt dobrze, ale już wyjaśniam – nie nudziła mnie historia Kanady, a sposób jej przedstawienia. Reportaż ten liczy niecałe 350 stron, na których mam wrażenie, że kilkukrotnie powtarzano te same informacje – chociażby o ucieczkach z internatów, czy nawet informacje o podejściu do rdzennych mieszkańców. Autorka zebrała wszystkie informacje w jakiś bardzo chaotyczny bliżej nieokreślony układ, gdzie przez pierwszą połowę książki w ogóle nie wiedziałam o co chodzi i o pogromie wspomniała tylko od niechcenia. Natomiast w drugiej części reportażu dopiero przechodzimy do sedna sprawy, na poważnie wchodzimy w tę mroczną historię, ale tutaj też miałam poczucie, że mało było konkretów, a więcej jakiegoś takiego przeżywania. Jakby to zostało napisane na hura w momencie, w którym autorka dowiedziała się jak to wyglądało i dostała nagłego słowotoku, a ten postanowiła od razu spisać. Nieuporządkowane, z powtórzeniami i takie trochę na odwal się.

27 śmierci Toby’ego Obeda to reportaż, który budzi we mnie dość mieszane uczucia. Nie przypominam sobie, żeby jakakolwiek książka sprawiła mi tyle trudności w przeczytaniu, żebym tak bardzo nie chciała jej czytać, jednocześnie chcąc poznać historię do końca. Przyznaję się, że czytałam ją na siłę, a po skończeniu poczułam dużą ulgę i odetchnęłam ze spokojem, że to już koniec. I chociaż mam tak dramatyczne wspomnienia z nią związane, to chciałabym, żebyście zwrócili na nią uwagę, bo zawarta w niej historia jest naprawdę przerażająca, a co gorsza – nie mówi się o niej. A ja tymczasem będę szukać innego reportażu w tym temacie, który swoją formą nie będzie mnie tak odrzucał, jak było to w tym przypadku…

Ocena: 3+/6 czytaj więcej

Przy takich książkach mam ochotę zastosować recenzję w postaci trzech słów – Czytajcie. Po prostu czytajcie. Bo wszystkie potrzebne słowa padły już w książce.

Zastanawiałam się, czy pisać o tej książce, bo każdy już o niej napisał i ja z pewnością nie stworzę nic nowego ani odkrywczego. Przeczytałam też kilka tak ładnych tekstów o niej, że aż się boję zacząć pisać swój. Ale po zastanowieniu się doszłam do wniosku, że jednak chciałabym mieć ją tutaj. Ostatecznie piszę na blogu o książkach, które mnie zachwyciły i które polecam – tej nie mogłoby tutaj zabraknąć. Korzystając ze współpracy z Virtualo, postanowiłam ją sobie jeszcze raz przypomnieć i w końcu napisać kilka słów. Książkowy debiut Joanny Gierak-Onoszko jest bardzo, bardzo dobry. Aż trudno uwierzyć, że to debiut! Zapamiętuję nazwisko autorki i będę uważnie śledzić następne książki. Bo w reportażu temat jest ważny, ale równie istotny jest sposób opowiadania. Ja zazwyczaj wybieram książki tematycznie. Ale są pisarze, których czytam zawsze, bez względu, o czym piszą. Czuję, że Joanna Gierak-Onoszko może do nich dołączyć.

Autorka mieszkała w Kanadzie dwa lata. To dało jej możliwości, jakich nie miałaby próbując opisać temat z daleka albo wpadając do Kanady na chwilę. O czym jest jej książka? Motywem przewodnim jest odbieranie dzieci rdzennym rodzinom i umieszczenie ich w szkołach z internatami w latach 1874-1996. Ponad 150 tysięcy dzieci. Historia, którą opowiada autorka na zawsze zmieni obraz Kanady w waszych głowach. Ale to tylko główna nić, w którą wplątują się inne wątki – prześladowania rdzennych kobiet, współczesna sytuacja rdzennej ludności, próby poradzenia sobie z historią, przerobienia traumy. To książka o tym, że pomoc humanitarna wcale nie jest łatwa, o wykorzystywanych dzieciach, o odrywaniu rdzennych ludzi od korzeni, o ignorowaniu ich, publicznych dyskursie, kulturowych zapożyczeniach. O zapominaniu i pamiętaniu. O błędach, jakie popełnia się mimo najszczerszych chęci pomocy i o pewnej uniwersalnej historii, która wydarza się wszędzie i ciągle. To historia o ludziach, którzy myślą, że świat powinien wyglądać tak, jak oni chcą, a inni ludzie powinni być tacy, jakich sobie wymyślą. Jeśli nie są – zmienia się ich. Jeśli nie chcą się zmienić – eliminuje się ich.

Zastanawiałam się bardzo długo, co najbardziej poruszyło mnie w tej książce. Wielokrotnie przeczytałam słowa oburzenia i szoku, że takie rzeczy działy się i dzieją w Kanadzie. Tak jakby Kanada miała jakiś parasol ochronny przed ludzkim zwyrodnieniem i jakby zło było mniej istotne czy przerażające, jeśli dzieje się w kraju, który podobno jest najlepszy na świecie. Tak jakby poruszało nas nie samo zdarzenie, a jego miejsce. Niestety żadnej ochrony nie ma, a dodatkowo mam wrażenie, że każdy kraj ma w swojej historii tematy, o których wolałby nie pamiętać. Kanada z jednej strony też wolałaby zapomnieć, z drugiej stara się pamiętać, a jeszcze z trzeciej – wyjść z całej sytuacji z twarzą. Czy jest to możliwe? Ciężko stwierdzić, książka też na to nie odpowiada. Ale otwiera oczy i to jest jej największa wartość. Nie powinniśmy się dziwić, że to Kanada. Dziwmy się, że człowiek człowiekowi, dorosły dziecku jest w stanie robić krzywdę. Najmniejsza taka krzywda powinna nas niesamowicie poruszać. A co, jeśli mówimy o krzywdzeniu systemowym? Zgodnie (lub trochę mniej) z prawem, latami, gdzie stroną krzywdzącą są państwowe instytucje? Instytucje, które powinny wspierać i chronić, a które brutalnie niszczą?

Autorka pokazuje historię Kanady w całkiem nowym świetle, w którym zupełnie inaczej widać jej współczesność. W dalszym ciągu jestem pod ogromnym wrażeniem tej książki, mimo że od lektury minęło już sporo czasu. Nie wiem, jak można było napisać tekst na tak delikatny i trudny temat w tak bezstronny i całościowy sposób, ale Joanna Gierak-Onoszko to zrobiła. Do tego raz po raz pojawiają się zdania, które powodują, że musisz się zatrzymać, przerwać, pokręcić głową, które wywołują gęsią skórkę. A co lepsze – które powodują zmianę twojego zdania, wahanie, spojrzenie na sytuacje z różnych punktów widzenia. Wiadomo, co jest złe, a co dobre, ale autorka prezentuje dodatkowo tyle odcieni szarości, że niejednokrotnie zostaniecie zwaleni z nóg. A kiedy się już podniesiecie, dostaniecie ponownie, ale z innej strony. Fenomenalna książka, która pokazuje siłę i moc języka.

Reportaże o konkretnych krajach czytam z wielką ciekawością, ale też szybko o nich zapominam i przechodzę do innych książek. O tej będę pamiętać bardzo długo i to nie tylko ze względu na opowiedzianą historię. Jest ona warta zapamiętania i przede wszystkim poznania, jak najbardziej, ale to, w jaki sposób została opowiedziana robi różnicę między reportażem dobrym, a wyjątkowym. To zdecydowanie najlepszy reportaż tego roku – wiem, jest dopiero sierpień, ale naprawdę nie wiem, czy coś go przebije. To też jedna z lepszych książek, jakie przeczytałam w ogóle!

Ocena: 6/6 czytaj więcej

Mała Lili miała na zadanie domowe zrobić prezentację o jednym z państw Ameryki Północnej. Wybrała Kanadę, bo ma piękne jeziora, wodospad Niagara, syrop klonowy, oryginalną flagę, hokej na lodzie i można porozumieć się po angielsku i francusku. To również kraj, „który uważa się za obrońcę praw człowieka, bastion tolerancji i otwartości.”

Książka Joanny Gierak-Onoszko jest o Kanadzie jakiej wielu z nas nie zna. Szeroko otwiera oczy, daje po pysku i uderza w splot słoneczny. To reportaż o pojednaniu. Ale jak wejść wspólnie na jego drogę, „skoro nie ma ani mapy, ani nawet punktu zbiórki?”

Droga do pojednania jest stroma i nierówna. Na razie widać, że zaczęła się od symboli i na nich tak naprawdę się nie kończy. Obie strony rozumieją, że to już bardzo dużo – a jednocześnie o wiele za mało. Pojednanie jest procesem o wyraźnym początku, ale bez końca.
27 śmierci Toby’ego Obeda sięga wstecz, do ponurej, bezwzględnej, nieludzkiej historii Kanady, która krzywdziła dzieci i rdzennych mieszkańców. To powieść o ocaleńcach, czyli ludziach, którzy przeżyli i utrzymali się przy życiu.

Ile razy można umrzeć? Ile razy otoczenie, przedstawiciele instytucji państwowych, Kościoła mogą sprawić, że mały człowiek zostanie pozbawiony godności, wiary w drugiego człowieka, miłości i czułości? Toby’emu udało się 27 razy. Przetrwał. Ocalał.

Książka Joanny Gierak-Onoszko jest zatrważająca, bo prawdziwa. To nie jest fikcja literacka, ale świadectwo tych, którzy na własnej skórze odczuli jak bezwzględny może być nauczyciel i opiekun. Cennik krzywd jaki przedstawia autorka nie jest na kieszeń jednego człowieka. Żeby go udźwignąć, trzeba mieć dużo siły.

To książka, w której jej bohaterowie wołają o uwagę, błagają o przeprosiny i pragną rozliczenia z przeszłością poprzez ukaranie tych, którzy katowali oraz tych, którzy dawali na to przyzwolenie. By nie pamiętać i żyć normalnie.

Szkoły z internatem zniszczyły całą naszą społeczność. Nigdyśmy się nie podnieśli. Ekscytujecie się mogą na Kanadę, bo patrzycie na nią przez kolorowe skarpetki naszego nowoczesnego premiera. Ale prawda mniej nadaje się do lajkowania.
Debiut Joanny Gierak-Onoszko jest znakomity. Nie tylko dzięki temu, że autorka z ogromnym szacunkiem do rozmówcy pochyliła się nad tematem, który wielu z nas jest nieznany, ale przede wszystkim w sposób jaki to uczyniła – z reporterską dociekliwością. To książka o istocie państwowości, sposobie (nie)radzenia sobie z przeszłością i naprawienia wyrządzonego zła. Naszpikowana jest mnóstwem mądrych słów i ma ogromną wartość poznawczą. Bardzo mocna i świetnie napisana.

Ocena: 5+/6 czytaj więcej